Τι είναι ο λειτουργικός αναλφαβητισμός – Τροχοπέδη για την Εθνική Ανεξαρτησία και την Κοινωνική Δικαιοσύνη

Ο όρος λειτουργικός αναλφαβητισμός (functional illiteracy) περιγράφει μια κατάσταση που διαφέρει σημαντικά από τον απόλυτο αναλφαβητισμό. Ενώ ένας απόλυτα αναλφάβητος άνθρωπος δεν γνωρίζει καθόλου γραφή και ανάγνωση, ο λειτουργικά αναλφάβητος κατέχει αυτές τις βασικές δεξιότητες, αλλά σε βαθμό που δεν επαρκεί για να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής και επαγγελματικής ζωής.

Με απλά λόγια, το άτομο μπορεί να διαβάσει μια πρόταση, αλλά αδυνατεί να κατανοήσει το βαθύτερο νόημά της ή να χρησιμοποιήσει την πληροφορία για να λύσει ένα πρόβλημα.

Κύρια χαρακτηριστικά

Ένα λειτουργικά αναλφάβητο άτομο αντιμετωπίζει δυσκολίες σε καθημερινές εργασίες, όπως:

Κατανόηση κειμένου: Αδυναμία κατανόησης οδηγιών χρήσης φαρμάκων, όρων ενός συμβολαίου ή ενός άρθρου στην εφημερίδα.

Σύνταξη κειμένου: Δυσκολία στη συμπλήρωση μιας αίτησης, στη σύνταξη ενός βιογραφικού ή ενός απλού επαγγελματικού email.

Κριτική σκέψη: Αδυναμία διάκρισης ανάμεσα σε γεγονός και άποψη, καθώς και δυσκολία στην αξιολόγηση της αξιοπιστίας μιας πληροφορίας (κάτι ιδιαίτερα κρίσιμο στην εποχή των fake news).

Αριθμητικές δεξιότητες: Συχνά συνυπάρχει με δυσκολία στην κατανόηση διαγραμμάτων, ποσοστών ή στον υπολογισμό των τόκων ενός δανείου.

Κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις

Ο λειτουργικός αναλφαβητισμός αποτελεί τροχοπέδη για την Εθνική Ανεξαρτησία και την Κοινωνική Δικαιοσύνη.

Δημοκρατικό έλλειμμα: Ο πολίτης που δεν μπορεί να αναλύσει τις πολιτικές θέσεις ή τα ιστορικά γεγονότα καθίσταται ευάλωτος στη χειραγώγηση και τον λαϊκισμό.

Οικονομικός αποκλεισμός: Στη σύγχρονη αγορά εργασίας, οι δεξιότητες αυτές είναι προαπαιτούμενο. Η έλλειψή τους οδηγεί σε χαμηλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας και αναπαραγωγή της φτώχειας.

Υγεία και ασφάλεια: Η αδυναμία ανάγνωσης προειδοποιητικών σημάνσεων ή ιατρικών συνταγών θέτει το άτομο σε άμεσο κίνδυνο.

Γιατί συμβαίνει;

Παρά την καθολική εκπαίδευση, το φαινόμενο παραμένει έντονο λόγω:

Της υποβάθμισης του εκπαιδευτικού συστήματος που εστιάζει στην αποστήθιση και όχι στην κριτική ανάλυση.

Της πρόωρης εγκατάλειψης του σχολείου.

Της κυριαρχίας της «εικόνας» έναντι του «λόγου», που οδηγεί σε ατροφία των αναγνωστικών ικανοτήτων με την πάροδο του χρόνου.

Στην ουσία, ο λειτουργικός αναλφαβητισμός είναι μια μορφή πνευματικής περιθωριοποίησης που εμποδίζει το άτομο να συμμετέχει ενεργά στο «κοινωνικό συμβόλαιο» της εποχής του.

Τα στατιστικά δεδομένα για τον λειτουργικό αναλφαβητισμό είναι αποκαλυπτικά και συχνά ανησυχητικά, καθώς καταδεικνύουν ένα χάσμα ανάμεσα στην τυπική εκπαίδευση (πτυχία) και τις πραγματικές δεξιότητες.

Σύμφωνα με την πρόσφατη έκθεση της ΑΔΙΠΠΔΕ (2024) και τα αποτελέσματα του προγράμματος PISA (ΟΟΣΑ), η εικόνα για την Ελλάδα και την Ευρώπη διαμορφώνεται ως εξής:

Η κατάσταση στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα, το πρόβλημα εντοπίζεται έντονα ήδη από το τέλος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (Γ’ Γυμνασίου): 1 στους 5 μαθητές (πάνω από 20%) θεωρείται λειτουργικά αναλφάβητος.

Αυτό σημαίνει ότι δυσκολεύεται να κατανοήσει ένα απλό κείμενο ή να συνθέσει μια δική του γραπτή σκέψη.

Μαθηματικός αναλφαβητισμός: Στον διαγωνισμό PISA 2022, η Ελλάδα σημείωσε σημαντική πτώση.

Ένα μεγάλο ποσοστό των 15χρονων δεν μπορεί να επιλύσει βασικά προβλήματα που απαιτούν απλή λογική επεξεργασία, όχι μόνο λόγω έλλειψης μαθηματικών γνώσεων, αλλά κυρίως λόγω αδυναμίας κατανόησης της εκφώνησης.

Ψηφιακός αναλφαβητισμός: Περίπου το 19% των Ελλήνων στερείται βασικών ψηφιακών δεξιοτήτων, με το ποσοστό να εκτοξεύεται στις αγροτικές περιοχές (κοντά στο 28%).

Η ευρωπαϊκή εικόνα

Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο μέσος όρος των «χαμηλών επιδόσεων» (low performers) στην ανάγνωση και τα μαθηματικά κυμαίνεται γύρω στο 25%.

Μάθηση: Το μεγάλο «αγκάθι»

Εκεί που η Ελλάδα υστερεί δραματικά είναι η συμμετοχή των ενηλίκων στην εκπαίδευση.

Το 2022-2024, η Ελλάδα κατέγραψε ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά συμμετοχής στη δια βίου μάθηση στην ΕΕ (μόλις 15% έναντι 47% του ευρωπαϊκού μέσου όρου).

Αυτό σημαίνει ότι οι ενήλικες που βγήκαν από το σχολείο με ελλείψεις, σπάνια βρίσκουν τον τρόπο ή την ευκαιρία να τις καλύψουν αργότερα.

Ο λειτουργικός αναλφαβητισμός στην Ελλάδα συνδέεται άμεσα με την κοινωνικοοικονομική κατάσταση. Μαθητές από ευάλωτα περιβάλλοντα έχουν πολλαπλάσιες πιθανότητες να παραμείνουν λειτουργικά αναλφάβητοι σε σχέση με τους συνομηλίκους τους.