Νίκος Δένδιας για Άλωση της Πόλης: «Οὐκ ἑάλω ἡ Ρίζα! Οὐκ ἑάλω τὸ Φῶς!»

Ο Νίκος Δένδιας δεν λησμονεί -ούτε για μια στιγμή- το έπος της πτώσης· την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, εκείνη τη μοιραία 29η Μαΐου του 1453.

Με λόγο λιτό αλλά κεραυνοβόλο, ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας ανήρτησε στην πλατφόρμα «Χ» μια εμβληματική παράσταση: έργο του Θεόφιλου Παπαμιχαήλ, απεικονίζει τον τελευταίο Αυτοκράτορα της καθ’ ημάς Ρωμανίας (Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας) και πρώτο βασιλέα των Ελλήνων, τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο.

Έφιππος, με βλέμμα ατσάλινο και λόγχη στραμμένη κατά της μαύρης ορδής, εφορμά στο πεπρωμένο του.

Και κάτω από την εικόνα, λόγια που δεν λέγονται — ανακοινώνονται με σάλπιγγα:

«Οὐκ ἑάλω ἡ Ρίζα! Οὐκ ἑάλω τὸ Φῶς!»

— στίχοι του Νικηφόρου Βρεττάκου, φλόγα αντιφωνούσα στα ερείπια της Πόλης.

Διότι μπορεί να έπεσαν τα τείχη, μπορεί να σίγησαν οι καμπάνες της Αγιάς Σοφιάς, μα η Ρίζα δεν υποτάχθηκε. Το Φως δεν νικήθηκε. Ζει. Και επιστρέφει.

Ο Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Δραγάσης Παλαιολόγος (8 Φεβρουαρίου 1404 – 29 Μαΐου 1453) φέρει τον ύστατο τίτλο Αυτοκράτορος των Ρωμαίων — κληρονόμος της Βασιλείας των Νέων Ρωμαίων, της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, μα και πρώτος Βασιλεύς των Ελλήνων με εθνική συνείδηση.

Ο τίτλος του δεν ήταν απλώς θεσμικός· ήταν βαριά παρακαταθήκη αιώνων, από την Αρχαία Ελλάδα έως τη Χριστιανική Ρωμανία.

Όταν ο Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής, ο νεαρός σουλτάνος που διεκδικούσε τη δόξα του Καίσαρα με γιαταγάνι, απαίτησε την παράδοση της Βασιλεύουσας, ο Κωνσταντίνος απάντησε όχι ως απλός ηγεμόνας, αλλά ως Έλλην — με λόγο λιτό, αντάξιο των Θερμοπυλών:

«Το να σου παραδώσω την Πόλη, δεν είναι δικό μου δικαίωμα· κοινή βούληση όλων μας είναι να πεθάνουμε εδώ και να μην την εγκαταλείψουμε».

Ήταν η στιγμή που ο τίτλος του «Αυτοκράτορα των Ρωμαίων» συνενώθηκε άρρηκτα με εκείνον του «Βασιλέα των Ελλήνων». Όχι με στέμμα, αλλά με θυσία. Με φρόνημα, όχι με αυλικούς. Με ελληνικό ήθος, όχι με διπλωματίες. Και έτσι, έπεσε η Πόλη, μα αναστήθηκε το Έθνος.

Το «όχι» του Κωνσταντίνου:

Η πιο γνωστή φράση από την απάντησή του προς τον Μωάμεθ, όταν του ζητήθηκε να παραδώσει την Πόλη χωρίς μάχη, είναι:

«Το δὲ τὴν πόλιν σοι δοῦναι οὔτε ἐμὸν ἐστὶν οὔτε ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ· κοινῇ γὰρ γνώμῃ πάντες εἰς τὸ ἀποθανεῖν ἐν αὐτῇ, καὶ μὴ φείσασθαι τῆς ζωῆς ἡμῶν».

(«Το να σου παραδώσω την Πόλη δεν είναι ούτε δικό μου δικαίωμα ούτε κανενός άλλου από όσους κατοικούν εδώ· όλοι ομοφώνως αποφασίσαμε να πεθάνουμε εδώ και να μην λυπηθούμε τη ζωή μας».)

Το συλλογικό «πάντες» και η εμφατική απόφαση για θυσία εν ονόματι της Πόλης φέρει ισχυρό εθνικό και πολιτισμικό φορτίο.

Την εποχή εκείνη, οι κάτοικοι της Ρωμανίας (Βυζάντιο) αυτοπροσδιορίζονταν επισήμως ως Ρωμαῖοι (Ῥωμαῖοι), αλλά η ελληνική γλώσσα, παιδεία και εθνική μνήμη είχαν ήδη καταστήσει τον όρο «Ρωμαίος» συνώνυμο του πολιτισμένου Έλληνα Χριστιανού της Ανατολής.

Με άλλα λόγια, ο Κωνσταντίνος μιλά ως αυτοκράτορας των Ρωμαίων αλλά φέρεται και πεθαίνει ως Έλληνας, ενσαρκώνοντας και τις δύο ταυτότητες -τη θεσμική και την εθνοπολιτισμική- σε μια στιγμή απόλυτης ιστορικής συνείδησης.

Η απάντησή του είναι πράξη Ελληνορωμαϊκής αντίστασης· όχι με όρους πολιτειακής ακρίβειας, αλλά με το φρόνημα της Ιστορίας που ερχόταν.

Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης – 29 Μαΐου 1453

Ήταν το τέλος μιας εποχής και η αυγή μιας άλλης. Στις 29 Μαΐου 1453, η Βασιλεύουσα των πόλεων, η Νέα Ρώμη/Κωνσταντινούπολη, έπεσε στα χέρια του Μωάμεθ Β΄ του Πορθητή, σηματοδοτώντας τη διάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την οριστική άνοδο της Οθωμανικής.

Η Πόλη, άλλοτε παγκόσμιο κέντρο του χριστιανικού κόσμου, βρισκόταν πια εξασθενημένη, με λιγοστούς υπερασπιστές και χωρίς την ουσιαστική βοήθεια της Δύσης.

Ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος, με μόλις 7.000 άνδρες —Έλληνες, Γενουάτες και άλλους πιστούς— αντιστάθηκε για 53 μέρες στις υπέρτερες οθωμανικές δυνάμεις, που αριθμούσαν πάνω από 100.000 πολεμιστές και διέθεταν πυροβολικό νέου τύπου, με την τεράστια βομβάρδα του Ούγγρου Ουρβανού να βάλλει τα τείχη καθημερινά.

Παρά την ηρωική άμυνα, η Πόλη προδόθηκε από ένα μικρό αφύλακτο πέρασμα — την περίφημη Κερκόπορτα — ή, σύμφωνα με άλλες πηγές, από τη σωματική εξάντληση και το ηθικό που κατέρρεε.

Ο Κωνσταντίνος έπεσε μαχόμενος, με το ξίφος στο χέρι, αρνούμενος να εγκαταλείψει τον λαό του.

Η Άλωση σήμανε το τέλος της Ρωμανίας και την έναρξη της οθωμανικής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και την Ανατολή. Η Αγιά Σοφιά μετατράπηκε σε τζαμί, και η Πόλη έγινε πρωτεύουσα του νέου Ισλάμ.

Όμως, η Άλωση δεν ήταν ήττα πνευματική. Ήταν ο ματωμένος σπόρος του ελληνικού εθνισμού. Από τα ερείπια της Βασιλεύουσας, γεννήθηκε η Μεγάλη Ιδέα — και τέσσερις αιώνες αργότερα, το 1821.